Náttúruöflin

Ísland er á Mið-Atlantshafshryggnum, þar sem tveir jarðskorpuflekar gliðna í sundur á svokölluðu rekbelti. Auk þess er möttulstrókur undir landinu með miðju undir Vatnajökli. Samspil rekbeltis og möttulstróks veldur flókinni og fjölbreyttri eldvirkni á Suðurlandi. Hryggurinn liggur um þvert Ísland og skiptist í tvennt á Suðurlandi. Vestara gosbeltið eða rekbeltið, sker vesturhluta Suðurlands og nær til sjávar á Reykjanesskaga, en Reykjaneshryggurinn er hluti þess. Austara gosbeltið sker síðan miðhluta Suðurlands og teygir sig inná Vatnajökul. Milli beltanna er meginhluti Suðurlandsundirlendis.

Eldstöðvar í Kötlu jarðvangi og Vestmannaeyjum

Vestmannaeyjar

Virkni í eldstöðvakerfinu Vestmannaeyjum hefur verið lítil á nútíma. Goshrina varð á árunum 1963-73, fyrst í og við Surtsey 1963-67 og í Heimaey árið 1973. Allt kerfið er 30-35 km langt og 20-25 km breitt og myndar eyjaklasa 10-30 km frá suðurströnd Íslands, sem nær mest 283 m hæð á Heimakletti. Yngsta gosið fyrir umrædda goshrinu, er talið hafa verið í Helgafelli fyrir um 5900 árum. Eyjaklasinn samanstendur af um 15 eyjum og 30 skerjum sem eru leifar eldgíga og eyja frá síðkvarter til nútíma.

Heimaeyjargosið

Gosið í Heimaey var sprungugos, sem kom upp í jaðri bæjarins, sem síðar varð að gosi í einum gíg, Eldfelli. Allflestir íbúar bæjarins, um 5000 manns, voru fluttir í land sömu nótt og gosið hófst. Um 400 hús fóru undir gjósku og hraun. Gosið stóð í tæplega fimm og hálfan mánuð. Aðeins einn maður lést í gosinu, eitraðar gufur í kjallara húss urðu honum að aldurtila. Um tíma óttuðust menn, að hraun lokaði höfninni, en nú er höfnin bara betri en hún var fyrir gos. Heitt hraunið var nýtt til að hita upp hús í Eyjum í um 15 ár eftir að gosinu lauk og er það líklega eina hraunhitaveita sem þekkt er í heiminum.

Eyjafjallajökull

Megineldstöðin Eyjafjallajökull hefur verið tiltölulega virk á nútíma eða síðustu 8000 ár. Síðast gaus í eldstöðinni árið 2010 en þá mynduðust u.þ.b. 0,27 km³ af gjósku og 0,023 km³ af hrauni. Eyjafjallajökull er 1651 m hár og er hann á Austurgosbeltinu og telst megineldstöðin vera sjálfstætt eldstöðvakerfi. Efst í fjallinu er 2,5 km breið, ísfyllt askja. Efri hluti megineldstöðvarinnar er að mestu hulin jökli sem er allt að 200 m þykkur.

Gosmökkurinn í gosinu 2010 var úr svo fíngerðri ösku, að hann gat haft slæm áhrif á þotuhreyfla og var flugleiðum og flugvöllum um stóran hluta Evrópu lokað í um vikutíma uppúr miðjum apríl. Þó var flogið frá Keflavík til Ameríku á þessum tíma. Þetta voru mestu takmarkanir á flugi í heiminum frá seinna stríði.

Katla

Eldstöðvakerfi Kötlu, sem er að hluta hulið Mýrdalsjökli, hefur verið mjög virkt á nútíma og á síðustu 11 öldum hafa orðið þar a.m.k. 21 eldgos. Síðasta gos sem braust upp úr jökli varð árið 1918 og var það talið stórgos. Beðið hefur verið eftir gosi í Kötlu nú um skeið; einhver smágos hafa orðið, sem ekki hafa náð uppúr jöklinum.

Katla er stór megineldstöð, ein af stærstu og virkustu megineldstöðvum landsins. Kötlueldstöðin er um 30 km í þvermál og rís hæst í 1480 m hæð yfir sjó. Í miðju eldstöðvarinnar er Kötluaskjan, um 100 ferkílómetrar að stærð og allt að 700 metra djúp. Í henni er víðast 400-700 m þykkur ís. Askjan skiptist í þrjú vatnasvæði: vatnasvæði Kötlujökuls, Sólheimajökuls og Entujökuls.

Grímsvötn

Á nútíma hafa gos verið tíðari í eldstöðvarkerfi Grímsvatna en í öðrum kerfum landsins. Kerfið samanstendur af megineldstöð og sprungusveimi. Það er um 100 km að lengd og allt að 20 km að breidd. Hæsti punktur er á Grímsfjalli í 1722 m hæð. Síðast gaus árið 2011 og þá komu upp u.þ.b. 0,8 km³ af basískri gjósku. Grímsvatnakerfið er hluti af Austurgosbeltinu og liggur að stórum hluta undir þykkri ísþekju Vatnajökuls. Grímsvatnaaskjan er að mestu hulin jökli. Önnur megineldstöð eldstöðvakerfis Grímsvatna er Þórðarhyrna, þar suðvestur af. Hún hefur haft hægt um sig, gaus síðast 1903.

Hrómundartindur, Hofsjökull, Tindafjallajökull og Esjufjöll eru allt eldstöðvar á Suðurlandi, sem lítið hafa gosið á nútíma.

Nokkur stórgos utan eða í jaðri megineldstöðva 

Eldgjá 934 – 940

Það er ljóst að landið hefur ekki tekið sérlega vel á móti landnámsmönnum, ekki líða nema um 65 ár frá því að stórgosi í Vatnaöldum lýkur, þar til mesta gos frá landnámi hefst, gos í Kötlu og Eldgjá. Í þessu gosi gekk mikið á í Eldgjá, svo vægt sé til orða tekið. Stór jökulhlaup urðu og gossprungan lengdist í báðar áttir á nokkrum vikum eða mánuðum. Teygði hún sig undir Kötluöskjuna og kom þar upp ógnvænlegt magn af gjósku í hamfaragosi. Sprungan lengdist svo í norðurátt og myndaði Eldgjá. Nyrsti hluti Eldgjár er um 60 km frá jöklinum sem segir sína sögu um hamfarirnar, jafnvel þó ekki hafi gosið á henni allri í einu.

Gríðarlegt hraun rann frá Eldgjá og náði hraunið að renna allt til sjávar í Álftaveri. Nýlegar rannsóknir benda til þess að hraunið frá Eldgjá sé um 18 km³ að rúmmáli og um 800 km², sem slær Skaftáreldum við. Hraun frá þeim rann reyndar yfir hluta Eldgjárhrauna. Þá er talið að gjóskan frá gosinu sé um 5-7 rúmkílómetrar en slíkt magn eitt og sér án hraunsins dugar til að flokka þetta sem stórgos. Gjóskulag Eldgjárgossins er einnig notað til að tímasetja fornleifar, það er um 65-70 árum yngra en landnámslagið.

Eldgjárhraunið myndaði tvær þekktar gervigígaþyrpingar, Álftaversgíga og Landsbrotshóla. Álftaversgígar eru friðlýstir gervigígar og Landbrotshólar eru víðáttumesta gervigígasvæði á Íslandi, um 50 km² að flatarmáli. Gervigígar myndast þegar hraun renna í eða yfir ár, stöðuvötn eða mýrlendi. Þegar 1100°C heitt hraun kemst í snertingu við vatn, safnar það í sig gufum og verða miklar sprengingar, þar sem vatnið nánast hvellsíður, gæti minnt á sjóðandi hafragraut í potti. Við það tætist hraun og gjóska upp í loftið og hólar og gervigígar myndast. Þeir eru vel þekktir allvíða á Íslandi, kunn gervigígasvæði eru við Mývatn og Rauðhólarnir við Reykjavík eru leifar gervigíga.

Skaftáreldar – Lakagígar

Skaftáreldar hófust á hvítasunnudag, 8. júní árið 1783, á 27 km langri sprungu sem síðar varð að Lakagígum og stóð það fram í febrúar 1784. Í Skaftáreldum varð mesta hraunrennsli í einu gosi á jörðinni á síðasta árþúsundi og er heildarrúmál hraunsins um 12-14 km³ og flatarmál þess 580 km². Eldgjárgosið gæti þó steypt Skaftáreldum af stóli sem stærsta gos á sögulegum tíma. Lakagígar eru hluti af eldstöðvakerfi Grímsvatna.

Gosinu fylgdi aska og eiturefni sem bárust um landið. Mikil gosmóða, rík af brennisteinssamböndum, barst út í gufuhvolfið og varð hennar vart um allt norðurhvel jarðar. Veturinn á eftir var harður um alla Evrópu, talið er að fellir og hungursneyð í Frakklandi í kjölfar Skaftárelda hafi ýtt undir frönsku byltinguna. Veturinn var þó einkum harður á Íslandi, búfé féll og hungursneyð ríkti. Hörmungarnar sem fylgdu Skaftáreldum eru kallaðar Móðuharðindin eftir gosmóðunni. Þær stóðu yfir til ársins 1785. Talið að sauðfé hafi fækkað um allt að 80%, hrossum um 60% og nautgripum um 50%. Þessar hörmungar kostuðu meira en 10.000 manns (rúmlega 20% þjóðarinnar) lífið.