Midgard Adventure

Dímon, Stóri- og Litli- á Markarfljótsaurum. Stóri-Dímon er stórt, grasi gróið fell (178 m y.s.) í mynni Markarfljótsdals, að mestu úr móbergi. Koma saman í því mörk Austur-Landeyja, Fljótshlíðar og Vestur-Eyjafjalla. Í fellinu var talið að væri 50-60 kinda beit vetur og sumar. Örnefnið Rauðaskriða er í Stóra-Dímon. Frá því er sagt í Njáls sögu að Njálssynir sátu fyrir Þráni Sigfússyni í Rauðaskriðum er Skarphéðinn vó hann og hljóp "tólf álna yfir Markarfljót " milli höfuðísa. Í Njáls sögu segir einnig frá því að Gunnar á Hlíðarenda og Njáll á Bergþórshvoli áttu skóg í Dímon og gerðu til kola. Þar vó Kolur, verkstjóri Gunnars, Svart, húskarl Njáls; þegar hann var við kolagerð. Var það fyrsta vígið sem unnið var í deilum þeirra Hallgerðar og Bergþóru. Litli-Dímon er sunnan við eystri brúarsporð gömlu Markarfljótsbrúar. Fell, hæðir eða háar eyjar, er nefnast Díma eða Dímon, eru á nokkrum stöðum á landinu. Eru þær venjulega tvær saman. Nafnið er talið merkja tvífjall og er komið úr latínu "di montes". Í Færeyjum eru til sams konar örnefni.

Hella er stærsti byggðarkjarni sveitarfélagsins með rúmlega 800 íbúa. Á Hellu byggist atvinnulífið að mestu upp á þjónustu við landbúnað, en þar má finna stórgripasláturhús, kjötvinnslu, kjúklingasláturhús og samliggjandi kjötvinnslu, dýralæknamiðstöð, útungunarstöð, bifreiðaverkstæði, rafverkstæði, trésmiðjur og ýmsa aðra smærri þjónustuaðila við landbúnað.

Á Hellu er einnig matvöruverslun, veitingastaðir, hótel og gistiheimili, hjúkrunar- og dvalarheimili, sundlaug, þvottahús, heilsugæsla, glerverksmiðja, fiskvinnsla og fiskbúð, raftækja- og gjafavöruverslun, sundlaug, banki, pósthús, tjaldstæði, apótek, hjólbarðaverkstæði, bensínstöð, íþróttahús, grunn- og leikskólar auk ýmiskonar annarrar þjónustu og stofnanir. Þá eru ráðhús og þjónustumiðstöð sveitarfélagsins á Hellu.

Saga þéttbýlisins nær aftur til ársins 1927 þegar þar var rekin verslun sem óx jafnt og þétt með uppbyggingu Kaupfélagsins Þórs og varð staðurinn helsti kaupstaður vesturhluta Rangárvallasýslu. Þorpið er byggt út úr jörðunum Gaddstöðum, Helluvaði og Nesi á Rangárvöllum.

Mikill vöxtur varð í þorpinu á sjöunda áratugnum þegar fjölmargir þeirra sem störfuðu við uppbyggingu virkjana á svæðinu byggðu sér hús á svæðinu og settust að. Eftir það var vöxturinn hægari fram yfir aldamótin en eftir það hefur verið nokkuð stöðugur vöxtur í þorpinu með byggingu nýrra íbúða á hverju ári.

Á Hellu er eitt þekktasta hestaíþróttasvæði á landinu, Gaddstaðaflatir eða öðru nafni Rangárbakkar. Á svæðinu eru keppnisvellir fyrir hestaíþróttir og þar er einnig reiðhöll. Þar hafa verið haldin fimm landsmót hestamanna árin 1986, 1994, 2004, 2008 og 2014 og ráðgert að það sjötta fari fram þar árið 2020.

Á Ægissíðu er finna manngerða hella sem af mörgum eru taldir vera frá því fyrir landnám og að í þeim hafi búið írskir Papar. Einn af þeim sem trúði þessari kenningu var Einar Benediktsson og fékk hann Kjarval til að teikna upp rissur af veggjakroti á veggjunum og auk þess fékk hann sr. Matthías Jochumson, sóknarprest í Odda til að messa í Kirkjuhelli.

Alls er vitað um 12 hella í landi Ægissíðu og eru nokkrir þeirra aðgengilegir í dag, en flestir þeirra ýmist lokaðir eða þá hættulegt að komast inn í þá. Allir hellarnir eru í einkaeigu og er aðgengi ekki heimilt nema með leyfi ábúenda.

Hellarnir hafa um árabil verið vinsæll áningastaður ferðamanna og þeirra vinsælastur er svonefndur Fjóshellir. Fjóshellir samanstendur af hárri og víðri hvelfingu og innst í honum er hellirinn hærri og þannig lagaður að hann minnir á altari eða kapellu. Þar er krossmark á miðjum vegg sem um margt bendir til þess að þar hafi kristnir menn hafst við.

Ekki hefur enn tekist að aldursgreina hellana og fræðimenn greinir á um hvort raunhæft megi telja að hellarnir hafi verið frá því fyrir landnám.

Um árabil voru hellarnir notaðir ýmist fyrir búfénað eða til að geyma hey í þeim og var Fjóshellir um árabil nýttur sem hlaða fyrir fjósið á Ægissíðu og upp úr hellinum gengu járnbrautateinar upp í fjós og var heyið dregið þangað upp á vagni á teinunum.

Wapp snjallforritið býður þér upp á gönguhring um Hellu þar sem stoppað er á fyrirframákveðnum stöðum og gefnar upplýsingar. Áhersla er lögð á sögu Hellu á fyrstu árum þorpsins. Saga Hellu er ekki ýkja long en þar hefur þó verið bóndabær í nokkrar alder. Fyrsti einstaklingurinn til þess að flytja á Hellu án þess að hafa það að markmiði að fara stunda búskað var Þorsteinn Björnsson. Hann flutti á Hellu árið 1927 og setti á fót verslun sem fékk nafnið Hella. Frá þeim tímapunkti fór nafnið að festast við svæðið og byggðin að þéttast. Snjallforritið mun leiða þig áfram í um 1 ½ klst, leiðin er hringleið og mun færa þig aftur á upphafsreit. Til þess að nálgast snjallforritið þá skal leita að "wapp" í app store eða google play. Hlaða þarf forritinu niður og því næst leita að Hellu. Þegar búið er að hlaða niður leiðinni er hægt að arka af stað.

Ægissíðufoss í Ytri-Rangá nokkrum kílómetrum neðar en þorpið Hella sem byggst hefur upp á árbakkanum. Fossinn er þekktur veiðistaður í ánni og í hinum er laxastigi. Fossinn er tignarlegur allt árið um kring og rennsli í honum er nokkuð jafnt allt árið, enda Ytri-Rangá bergvatnsá og helst að vöxtur komi í ána í leysingum á vorin.

Þegar farið var að huga að brúarstæði yfir Ytri-Rangá kannaði Jón Þorláksson, þáverandi landsverkfræðingur og síðar forsætisráðherra, með brúarstæði rétt ofan við Ægissíðufoss og leist einna best á þann stað. Af þeirri smíði varð þó ekki og brúarstæðinu á endanum valinn staður þar sem Helluþorp stendur í dag.

Vinsæl gönguleið liggur frá Hellu niður að Ægissíðufossi meðfram Ytri-Rangá og er hún mikið notuð jafnt af heimamönnum og ferðamönnum.

Á Ægissíðu er finna manngerða hella sem af mörgum eru taldir vera frá því fyrir landnám og að í þeim hafi búið írskir Papar. Einn af þeim sem trúði þessari kenningu var Einar Benediktsson og fékk hann Kjarval til að teikna upp rissur af veggjakroti á veggjunum og auk þess fékk hann sr. Matthías Jochumson, sóknarprest í Odda til að messa í Kirkjuhelli.

Alls er vitað um 12 hella í landi Ægissíðu og eru nokkrir þeirra aðgengilegir í dag, en flestir þeirra ýmist lokaðir eða þá hættulegt að komast inn í þá. Allir hellarnir eru í einkaeigu og er aðgengi ekki heimilt nema með leyfi ábúenda.

Hellarnir hafa um árabil verið vinsæll áningastaður ferðamanna og þeirra vinsælastur er svonefndur Fjóshellir. Fjóshellir samanstendur af hárri og víðri hvelfingu og innst í honum er hellirinn hærri og þannig lagaður að hann minnir á altari eða kapellu. Þar er krossmark á miðjum vegg sem um margt bendir til þess að þar hafi kristnir menn hafst við.

Ekki hefur enn tekist að aldursgreina hellana og fræðimenn greinir á um hvort raunhæft megi telja að hellarnir hafi verið frá því fyrir landnám.

Um árabil voru hellarnir notaðir ýmist fyrir búfénað eða til að geyma hey í þeim og var Fjóshellir um árabil nýttur sem hlaða fyrir fjósið á Ægissíðu og upp úr hellinum gengu járnbrautateinar upp í fjós og var heyið dregið þangað upp á vagni á teinunum.

Í landi Efra-Hvols eru þrír manngerðir hellar sem kallast einu nafni Efra-Hvolshellar. Hellarnir eru grafnir í fremur gróft þursaberg sem líklega er jökulberg að uppruna. Neðan til er bergið fínna, gert úr lagskiptum, víxllaga og skálaga sandsteini. Tveir hellanna eru samtengdir með göngum og nefnast þeir Efsti hellir og Miðhellir. Sá þriðji stendur stakur 20-30 metrum sunnar og nefnist Stóri hellir. Hann er um 42 metrar á lengd, og er talinn næstlengsti manngerði hellir á Íslandi. Ekki hafa fundist ummerki mannvistar í hellunum en það hefur ekki enn verið rannsakað með fornleifafræðilegum aðferðum. Síðast voru hellarnir notaðir sem fjárhús og hlaða en hafa staðið auðir og ónotaðir síðan 1943.

Loftop Stóra hellis hefur að hluta til hrunið og mold fyllt göngin. Búið er að moka út úr hellunum að hluta í samráði við Minjastofnun Íslands. Ekki er talin hætta af frekara hruni en þó skyldi fólk sýna aðgát. Hellarnir hafa verið friðlýstir síðan árið 1929 sem menningarminjar.

Upplýsingar um fleiri staði í nágrenninu: www.katlageopark.is

Keldur eru fornt höfuðbýli þar sem höfðingi Oddaverja, Jón Loftsson, bjó sín síðustu æviár. Á Keldum var jafnframt kaþólskt klaustur í eina tíð. Þar er að finna torfbæ af fornri gerð og er hann jafnframt eini stóri torfbærinn sem hefur varðveist á Suðurlandi. Úr skálanum liggja jarðgöng sem talin eru vera frá 12. eða 13. öld og hafa vafalítið verið notuð sem undankomuleið á ófriðartímum.

Þó svo að kjarni húsanna sé frá 19. Öld þá er elsti hluti bæjarhússins elsti verðveitti hluti torfbæjar á Íslandi. Fjöldi útihúsa hafa einnig varðveist á bænum. Þar er jafnframt kirkja sem byggð var af Guðmundi Brynjólfssyni, hreppstjóra, árið 1875.

Kirkjan er úr timbri og járnvarin. Predikunarstóll, altari og ljósaarmar voru smíðaðir af Hirti Oddssyni, snikkara og bónda í Eystri-Kirkjubæ. Altaristaflan sýnir hina heilögu kvöldmáltíð og er eftir Ámunda Jónsson, snikkara í Syðra-Langholti. Viðgerðir fóru fram á kirkjunni á árunum 1956-1957. Gréta og Jón Björnsson sáu þá um að skreyta og mála kirkjuna líkt og þau gerði við Oddakirkju.

Keldur draga nafn sitt af uppsprettum sem koma víða fram á bænum og hefur bærinn og ábúendur hans komið við sögu í mörgum fornum bókmenntum, m.a. Njáls sögu, Sturlunga sögu og Þorláks sögu.

Gamli bærinn á Keldum er í umsjón Þjóðminjasafnsins og hægt er að skoða hann daglega á sumrin.

Strönd á Rangárvöllum er í dag hvað þekktust fyrir að þar sé 18 holu golfvöllur og heimavöllur Golfklúbbs Hellu, en þar er einnig að finna góðan veitingastað í glæsilegum skála golfklúbbsins.

Það var þó ekki fyrr en 1972 sem Golfklúbburinn Hellu fékk aðstöðu á Strönd, en fyrr hafði félagið verið í um tvo áratugi á Gaddstaðaflötum við Hellu. Síðan þá hefur félagið unnið ötullega að því að bæta svæðið og stækka við það og er það nú einn af bestu golfvöllum landsins.

Strönd á sér þó un lengri sögu og þar var rekinn heimavistarskóli fyrir Rangárvallahrepp frá 1933-1970. Á Strönd var einnig þingstaður Rangvellinga, pósthús, símstöð og lengi var þar samkomuhús og margar af stærstu samkomum sýslunnar haldnar þar í fyrri tíð.

Á Strönd er einnig veitingastaður opinn allt árið fyrir almenning þar sem lögð er áhersla á afurðir úr héraði.

Merkjárfossar eru í Fljótshlíð um 21 km frá Hvolsvelli. Í ánni Merkjá eru nokkrir fossar og þeirra þekktastur er Gluggafoss en hann er um 40 m hár. Efri hluti klettanna sem hann fellur um er móberg en neðri stallurinn er úr blágrýti. Nafn sitt dregur fossinn af því að vatnið hefur sorfið mjúkt móbergið og myndað göng, vatnið spýtist svo út um gangnaopin, "gluggana" í fossinum neðanverðum. Efst í fossinum fellur hluti vatnsins undir steinboga.

Þar sem bergið er mjúkt breytist fossinn nokkuð á einum mannsaldri. Um 1947 sást til að mynda lítið af efri hluta fossins því þar féll hann í göngum og var því að mestu hulinn bergi. Bergið var með þremur opum eða gluggum hverju upp af öðru og sást í hvítan vatnsflauminn í gegn um þessa glugga. Um neðsta gluggann bunaði svo vatnið út í fallegum boga en í vatnavöxtum fossaði vatnið út úr öllum þremur gluggunum. Miklar breytingar urðu á Gluggafossi í kjölfar Heklugossins 1947. Var það talið vera vegna þess að um 20 cm lag af vikri féll hér í gosinu, vikurinn barst í ána og hefur að líkindum sorfið klettana hraðar niður en ella. Hurfu göngin að mestu en eru nú óðum að ná fyrri reisn.

Gluggafoss er friðlýstur sem náttúruvætti. Á flötinni fyrir neðan fossinn héldu Rangæingar upp á 1100 ára afmæli Íslandsbyggðar árið 1974. Nálægt eru uppeldisstaðir tveggja af merkustu skáldum landsins, þeirra Bjarna Thorarensen og Þorsteins Erlingssonar.

Upplýsingar um fleiri staðir í nágrenninu: www.katlageopark.is

Ytri-Rangá rennur um Hellu, en áin á upptök sín norður af Heklu, í Rangárbotnum á Landmannaafrétti þar sem hún kemur upp á nokkrum stöðum undan vikrinum. Áin er 55 kílómetra löng og ein gjöfulasta laxveiðiá landsins. Áin er dragá og bergvatnsá.

Í ánni eru nokkrir fossar, Fossabrekkur, Gutlfoss, Árbæjarfoss og Ægissíðufoss. Um 10 kílómetrum neðan við Hellu rennur Þverá saman við ána og eftir það heitir hún Hólmsá þangað til hún rennur til sjávar.

Mikil fiskirækt hefur verið stunduð í ánni til margra ára og hefur það skilað því að áin er oftar en ekki efst á listanum yfir laxveiðiár landsins og er hún afar vinsæl sem slík, en ræktun í ánni er í höndum Veiðifélags Ytri-Rangár.

Foss í Seljalandsá þar sem hún steypist fram af hömrum Vestur-Eyjafjalla norðan við Seljaland.
Seljalandsfoss er á mörkum milli Seljalands og Hamragarða, einn af hæstu fossum landsins og horfir vel við á leið austur um Landeyjar. Gengt er á bak við fossinn. Mörgum þykir fossinn fegurstur í síðdegissól.
Heimild: Íslandshandbókin útgáfa 1995.

Heimild: Íslandshandbókin útgáfa 1995.